تصرف عدوانی زمانی است که شخصی بدون اجازه در ملک دیگری تصرف کند. در این مقاله تفاوت تصرف عدوانی کیفری و حقوقی و همچنین تفاوت آن با خلع ید و تخلیه ید را بررسی می‌کنیم.
تصرف عدوانی چیست؟
تصرف عدوانی یکی از دعاوی مهم و پرکاربرد در محاکم حقوقی و کیفری ایران است. به زبان ساده، تصرف عدوانی زمانی رخ می‌دهد که شخصی بدون اجازه مالک و بدون مجوز قانونی در ملک دیگری تصرف کند.
در چنین شرایطی، فرد متصرف «عدوانی» شناخته شده و مسئول جبران خسارات وارده است. در صورت احراز شرایط قانونی، عمل او جنبه‌ی کیفری نیز پیدا کرده و مجازات خواهد داشت.
تفاوت تصرف عدوانی با غصب
تصرف عدوانی از نظر ماهیت به غصب شباهت دارد اما:
تصرف عدوانی فقط در اموال غیرمنقول (مانند خانه، زمین یا باغ) مطرح می‌شود.
در حالی که غصب هم شامل اموال منقول (مثلاً خودرو یا طلا) و هم غیرمنقول است.
بنابراین، هر تصرف عدوانی نوعی غصب است، اما هر غصبی، تصرف عدوانی محسوب نمی‌شود.
تصرف عدوانی در حقوق کیفری
در قانون مجازات اسلامی، تصرف عدوانی جرم محسوب می‌شود و برای مرتکب آن حبس تعیین شده است.
بر اساس ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی:
«هر کس... اقدام به هرگونه تصرف عدوانی یا ایجاد مزاحمت یا ممانعت از حق نماید، به مجازات یک ماه تا یک سال حبس محکوم می‌شود و دادگاه موظف است حسب مورد، رفع تصرف یا مزاحمت یا ممانعت از حق نماید.»
صلاحیت رسیدگی به این جرم با دادگاه محل وقوع ملک است.
ارکان دعوای تصرف عدوانی
برای اثبات دعوای تصرف عدوانی، وجود سه رکن اساسی ضروری است:
سبق تصرف خواهان: خواهان باید قبلاً ملک را در تصرف داشته باشد.
لحوق تصرف خوانده: خوانده در حال حاضر ملک را در تصرف دارد.
عدوانی بودن تصرف: تصرف خوانده بدون رضایت خواهان و بدون مجوز قانونی انجام شده باشد.
تفاوت تصرف عدوانی کیفری و حقوقی
دعوای تصرف عدوانی می‌تواند هم جنبه حقوقی و هم جنبه کیفری داشته باشد. مهم‌ترین تفاوت‌های این دو به شرح زیر است:
رکن روانی (قصد مجرمانه):
در تصرف عدوانی کیفری، باید ثابت شود متصرف آگاهانه و عامدانه در ملک غیر تصرف کرده است.
در بعد حقوقی، وجود سوءنیت شرط نیست.
نحوه طرح دعوا:
در بعد حقوقی، با تقدیم دادخواست انجام می‌شود.
در بعد کیفری، با شکایت کیفری بدون نیاز به دادخواست قابل طرح است.
احراز مالکیت:
در دعوای کیفری، مالکیت باید احراز شود.
اما در دعوای حقوقی، تنها تصرف قبلی خواهان و تصرف جدید خوانده ملاک است.
مطابق ماده ۱۵۸ قانون آیین دادرسی مدنی:
«تصرف عدوانی عبارت است از ادعای متصرف سابق مبنی بر اینکه دیگری بدون رضایت او مال غیرمنقول را از تصرف وی خارج کرده و اعاده تصرف خود را نسبت به آن مال درخواست می‌کند.»
به عنوان مثال، اگر آپارتمانی در اختیار شما بوده (به عنوان مالک یا مستأجر) و فردی بدون رضایتتان آن را تصرف کند، تصرف عدوانی اتفاق افتاده است.
در این حالت، دادگاه مالکیت شما را بررسی نمی‌کند، بلکه سابقه تصرف شما اهمیت دارد.
تفاوت خلع ید و تصرف عدوانی
موضوع دعوا:
خلع ید هم در اموال منقول و هم غیرمنقول قابل طرح است.
تصرف عدوانی فقط در اموال غیرمنقول مانند زمین یا ساختمان مطرح می‌شود.
اجرای حکم:
رأی خلع ید پس از قطعی شدن اجرا می‌شود.
اما حکم تصرف عدوانی بلافاصله پس از صدور، قابل اجراست و نیازی به صدور اجراییه ندارد.
تفاوت تخلیه ید و تصرف عدوانی
این دو دعوا کاملاً متفاوت‌اند و نباید با یکدیگر اشتباه گرفته شوند:
در تخلیه ید، بین مالک و متصرف قراردادی (مانند اجاره) وجود دارد، اما مستأجر پس از پایان قرارداد از تخلیه خودداری می‌کند.
در تصرف عدوانی، هیچ قراردادی وجود ندارد و تصرف از ابتدا غیرقانونی و بدون رضایت مالک است.
چرا به وکیل تصرف عدوانی نیاز داریم؟
بخش بزرگی از پرونده‌های ملکی در دادگاه‌ها مربوط به تصرف عدوانی، خلع ید و تخلیه ید است.
از آنجا که این دعاوی دارای پیچیدگی‌های قانونی و فنی هستند، حضور وکیل متخصص در دعاوی ملکی و تصرف عدوانی نقش تعیین‌کننده‌ای در موفقیت پرونده دارد.
وکیل تصرف عدوانی با آشنایی به رویه دادگاه‌ها و تسلط بر قوانین کیفری و حقوقی، می‌تواند از رد دعوا یا صدور قرار منع تعقیب جلوگیری کند و در کوتاه‌ترین زمان ممکن، حق موکل را استیفا نماید.
سوالات متداول درباره تصرف عدوانی
1. آیا برای طرح دعوای تصرف عدوانی باید مالک ملک بود؟
خیر. برای طرح دعوا کافی است سابقاً ملک در تصرف شما بوده باشد، حتی اگر مالک نباشید (مانند مستأجر).
2. مجازات تصرف عدوانی کیفری چیست؟
بر اساس ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی، مرتکب تصرف عدوانی به حبس از یک ماه تا یک سال محکوم می‌شود.
3. آیا رأی تصرف عدوانی بلافاصله اجرا می‌شود؟
بله. حکم تصرف عدوانی پس از صدور، قابل اجراست و نیازی به قطعیت رأی یا صدور اجراییه ندارد.
4. تفاوت خلع ید با تصرف عدوانی در چیست؟
خلع ید معمولاً زمانی مطرح می‌شود که مالک بخواهد ملک خود را از تصرف دیگری خارج کند، در حالی‌که تصرف عدوانی بر مبنای سابقه تصرف و عدوانی بودن تصرف فعلی است.
سخن پایانی
تصرف عدوانی از پیچیده‌ترین دعاوی ملکی است که تشخیص درست نوع دعوا (حقوقی یا کیفری) و نحوه طرح آن نیاز به دقت و تخصص دارد.
اگر درگیر پرونده‌ای از این نوع هستید، حتماً با وکیل متخصص در دعاوی ملکی و تصرف عدوانی مشورت کنید تا از تضییع حقوق خود جلوگیری نمایید.
